حق انتفاع چیست و چه شرایطی دارد؟

حق انتفاع چیست و چه شرایطی دارد؟ برابر ماده 40 قانون مدنی: «حق انتفاع عبارت از حقی است که به موجب آن شخص می تواند از مالی که عین آن ملک دیگری است، یا مالک خاص ندارد، استفاده کند». از این تعریف نکات زیر قابل برداشت است:

1- حق انتفاع یک حق عینی است و موضوع آن شی معین مادی، اعم از منقول یا غیرمنقول است.

2- موضوع حق انتفاع مال متعلق به غیر یا مالی است که مالک خاص ندارد.

حق انتفاع به مالکیت منفعت نزدیک است ولی نباید این را با آن اشتباه کرد. حق انتفاع حقی ضعیفتر از مالکیت منفعت است. در مورد مالکیت منفعت اجزا و ذرات منفعت در ملک صاحب آن حاصل می شود؛ اما در حق انتفاع، منتفع مالک منفعت نیست بلکه ذرات منفعت اگر عین مالک خاص داشته باشد در ملک مالک به وجود می آید.

به نظر می رسد که چون حق انتفاع یک حق مالی است، اصولاً قابل انتقال به غیر است، مگر اینکه به موجب قرارداد یا عرف و عادت این حق از منتفع سلب شده باشد؛ الا در مورد سکنی که فقهای امامیه به غیرقابل انتقال بودن حق انتفاع فتوی داده اند و این نظر ظاهراً مبتنی بر عرف و عادت است که در این گونه موارد مباشرت منتفع را لازم می داند. پس می توان گفت که اگر در این مورد عرف و عادتی وجود نداشته، یا حق سکنی مطلق نبوده و مالک اذن به انتقال داده باشد، این حق قابل انتقال خواهد بود.

شرایط انعقاد حق انتفاع

حق انتفاع با قرارداد ایجاد می شود به همین دلیل شرایط اساسی صحت قرارداد در برقراری آن لازم است: طرفین قرارداد باید قصد و رضا داشته باشند؛ عاقل و بالغ و رشید باشند؛ باید موضوع قرارداد معین و کیفیت و کمیت آن معلوم و جهت معامله در صورتی که در قرارداد ذکر شده باشد، مشروع باشد.

بیشتر بخوانید:

شرایط اساسی صحت معامله چیست؟

حق انتفاع مجانی است یا معوض؟

حق انتفاع غالباً مجانی است و از هیچ نص قانونی شرط مجانی بودن آن بر نمی آید و از این رو می توان گفت که بلاعوض بودن در حقوق جدید از شرایط حق انتفاع به شمار نمی آید و این حق با توجه به اصل حاکمیت اراده و صحت قراردادها، ممکن است به طور معوض برقرار شود.

شرایط دارنده حق انتفاع

دارنده حق انتفاع (منتفع) باید در حین عقد موجود باشد، زیرا حق انتفاع با قرارداد برقرار می شود و طرف قرارداد باید در حین عقد موجود باشد. ولی ممکن است حق انتفاع به تبع موجود، برای کسانی هم که در حین عقد به وجود نیامده اند برقرار شود (ماده 45 قانون مدنی). مثلا ممکن است (الف) حق انتفاع از مال خود را به (ب) و پس از فوت (ب) به اولاد او که در زمان عقد هنوز به دنیا نیامده است واگذار نماید. در این فرض حق انتفاع نخست به (ب) و به طور تبعی به اولاد او که موجود نیست داده شده است.

لازم به ذکر است با توجه به ماده 957 قانون مدنی که حمل می تواند از حقوق مدنی منتفع گردد، مشروط بر اینکه زنده متولد شود، قراردادن حق انتفاع برای جنین صحیح است. البته جنین در صورتی از این حق بهره مند خواهد شد که زنده به دنیا آید. قبول حق انتفاع در این صورت با ولی قهری جنین یا امین منصوب از سوی دادگاه برای او است.

قبض در حق انتفاع

قبض در لغت به معنی گرفتن و در اصطلاح حقوقی استیلا و تسلط بر مال است در مورد حق انتفاع، قبض یعنی استیلای منتفع بر مال مورد انتفاع شرط صحت این عقد است (مواد 47 و 59 قانون مدنی)؛ یعنی تا هنگامی که قبض محقق نشده، شرایط صحت حق انتفاع کامل نگردیده و اثری بر عقد مترتب نخواهد بود. به عبارت دیگر عقدی که موجد حق انتفاع است از اقسام عقود عینی به شمار می آید که قبض از ارکان و شرایط صحت آن است.

اقسام حق انتفاع

حق انتفاع به معنی خاص شامل عمری و رقبی و سکنی و حبس مطلق است.

1- عمری: «عمری حق انتفاعی است که به موجب عقدی از طرف مالک برای شخصی به مدت عمر خود یا عمر منتفع یا عمر شخص ثالثی برقرار شده باشد» (ماده 41 قانون مدنی). بنابراین عمری حق انتفاعی است که برای مدت عمر برقرار می شود و از این رو آن را عمری گویند.

2- رقبی: «رقبی حق انتفاعی است که از طرف مالک برای مدت معینی برقرار می گردد» (ماده 42 قانون مذکور). رقبی در لغت به معنی انتظار است و این گونه حق انتفاع را از آن جهت رقبی می گویند که مالک در انتظار پایان مدت است، تا از مال خود منتفع گردد.

3- سکنی: «اگر حق انتفاع عبارت از سکونت در مسکنی باشد، سکنی یا حق سکنی نامیده می شود و این حق ممکن است به طریق عمری یا رقبی برقرار گردد» (ماده 43 قانون مذکور).

4- حبس مطلق: اگر حق انتفاع به طور مطلق و بدون قید مدت به کسی داده شده باشد، آن را حبس مطلق گویند و طبق ماده 44 قانون مدنی: «حق مزبور تا فوت مالک خواهد بود، مگر اینکه مالک قبل از فوت خود رجوع نماید». بنابراین در این نوع حق انتفاع بر خلاف اقسام دیگر، مالک حق رجوع دارد و همواره می توانند قرارداد حق انتفاع را برهم زند و هرگاه در مدت حیات خود از حق رجوع استفاده نکرد، با فوت او حق انتفاع ساقط خواهد شد. کلمه حبس، هرگاه بدون وصف مطلق به کار رود، شامل کلیه اقسام حق انتفاع است (ماده 47 قانون مدنی).

زوال حق انتفاع

مطابق قانون مدنی حق انتفاع در موارد ذیل زایل می شود:

1- در صورت انقضای مدت (ماده 51 قانون مدنی).

2- در صورت تلف شدن مالی که موضوع انتفاع است (ماده 51).

3- در صورتی که حق انتفاع برای اشخاصی که در حین عقد هنوز به وجود نیامده اند به تبع موجود برقرار شود و آنها اصلا به وجود نیایند. در این صورت بعد از فوت منتفع اصلی حق انتفاع زایل خواهد شد (ماده 45).

4- در صورتی که حق انتفاع برای مدت عمر شخصی برقرار شده باشد و این شخص فوت کند (مستنبط از ماده 41).

5- در صورتی که حق انتفاع بدون تعیین مدت برقرار شده باشد (حبس مطلق) و مالک فوت یا رجوع کند (ماده 44).