خیار تبعض صفقه چیست و چه شرایطی دارد؟ خیارات جمع خیار است و خیار از نظر دستوری اسم مصدری می باشد و مصدر آن «اختیار» است به مفهوم داشتن سلطه و تسلط. مفهوم اصطلاحی خیار در حقوق مدنی ایران عبارت است از تسلط بر اضمحلال و زایل نمودن اثر حاصل از عقد. در قانون مدنی تعریفی از واژه خیار نشده است، لیکن در قانون مدنی در فصل اقسام عقود، عقد خیاری تعریف شده است. ماده 188 قانون مدنی چنین مقرر می دارد: «عقدی خیاری آن است که برای طرفین یا یکی از آنها یا برای ثالثی اختیار فسخ باشد…». بر این اساس خیار را چنین می توان تعریف کرد: «خیار حقی است برای طرفین عقد لازم یا یکی از آنها و یا شخص ثالث که به موجب آن می تواند عقد را فسخ کند».
خیار تبعض صفقه
خیار تبعض صفقه چیست – واژه تبعض از باب تفعل و مفهوم لغوی آن جدا شدن بعضی از بعض دیگر است و مفهوم اصطلاحی تبعّض نیز جدا شدن قسمتی از مورد عقد از اجرای دیگر آن است، اعم از آنکه مورد عقد مبیع باشد یا ثمن. معنی لغوی صفقه نیز دست روی دست زدن است و مفهوم اصطلاحی آن همان بیع است. خیار تبعض صفقه در ماده 441 قانون مدنی چنین بیان شده است: «خیار تبعض صفقه وقتی حاصل می شود که عقد بیع نسبت به بعض مبیع به جهتی باطل باشد، در این صورت مشتری حق خواهد داشت بیع را فسخ نماید یا به نسبت قسمتی که بیع واقع شده است قبول کند و نسبت به قسمتی که بیع باطل بوده است، ثمن را استرداد کند». بدیهی است که اگر مبیع قابل تجزیه نباشد خیار تبعض صفقه مصداق پیدا نمی کند.
بیشتر بخوانید:
بر اساس ماده فوق آنگاه که بیع نسبت به قسمتی از مبیع باطل بوده و تنها عقد در مورد بعض مبیع قابل اجرا باشد، مشتری حق دارد که بیع را فسخ نماید یا با قبول قسمت صحیح بیع، ثمن معادل قسمت باطل شده را از بایع مسترد دارد. علت پیش بینی خیار تبعض صفقه آن است که ممکن است مطلوب مشتری مالکیت مبیع به صورتی باشد که در زمان وقوع عقد مقرر شده و در صورت تبعض مبیع مشتری به مطلوب خود نرسد، بنابراین باید به او حق داد تا عقد را منفسخ کند. مانند اینکه مشتری یک جفت فرش برای منزل خود خریداری کند ولی بیع نسبت به یکی از فرش ها باطل باشد و خریدار مایل به ادامه بیع برای فرض باقیمانده نباشد.
لازم به ذکر است که شرط اساسی در ایجاد خیار تبعض صفقه، جهل مشتری نسبت به بطلان بعض از بیع در زمان وقوع عقد بیع است. بدیهی است چنان چه حین عقد مشتری علم به باطل بودن قسمتی از بیع داشته باشد، به زیان خود اقدام نموده و حق فسخ عقد را ندارد ولی می تواند بخشی از ثمن را که در مقابل فسمت باطل شده بیع بوده است مسترد نماید، چنانکه ماده 443 قانون مدنی مقرر داشته است: «تبعض صفقه وقتی موجب خیار است که مشتری در حین معامله عالم به آن نباشد ولی در هر حال ثمن تقسیط می شود».
چند نکته در خصوص خیار تبعض صفقه
1- خیار تبعض صفقه از خیارات منحصر به بیع نیست و در سایر عقود نیز ممکن است وجود داشته باشد، چرا که خیارات مختص بیع در قانون مدنی احصا شده اند. ولی به هر صورت خیار تبعض صفقه مخصوص عقود معوض است.
2- در قانون مدنی فوریت برای اعمال خیار تبعض صفقه شرط نشده است، بنابراین مشتری مکلف به اعمال فوری خیار فسخ نیست و با گذشت زمان این حق ساقط نمی شود.
3- خیار تبعض صفقه در ماده 441 ظاهراً برای مشتری وضع گردیده است ولی اگر ثمن نیز کم گردد یا قسمتی باطل شود، بایع می تواند از این خیار استفاده کند.
4- خیار تبعض صفقه نیز مانند خیارات دیگر ضمن عقد و با توافق طرفین قابل اسقاط است ولی اسقاط این حق مانع تقسیط ثمن نیست، زیرا مالکیت بایع نسبت به بخشی از ثمن با وصف بطلان قسمتی از مبیع، وجاهت ندارد و در واقع ایفای ناروا است.
