آیا خسارت معنوی قابل مطالبه است؟

آیا خسارت معنوی قابل مطالبه است؟ در این مطلب از سایت حقوق گستر به بررسی جبران خسارت معنوی پرداخته شده است.

ابتدا باید بررسی شود که خواهان خسارت معنوی کیست. چه کسی می تواند خواهان جبران خسارت معنوی شود، زیرا در بعضی از موارد وقوع فعل موجب خسارت معنوی، مانند خسارت وارده بر عواطف و احساسات، ممکن است فعل زیانبار آنقدر موثر باشد که وجدان و عواطف سالم هر انسانی را جریحه دار نماید، آیا تمام کسانی که به نوعی از فعل زیانبار متاثر معنوی شده اند، می توانند خواهان جبران خسارت وارده از انجام دهنده فعل زیانبار شوند؟

در حقوق ایران آنچه از قواعد و اصول حقوقی می توان استنباط نمود این است که اگر ضرر معنوی ناشی از فعل زیانبار فقط به زیان دیده وارد شود، ولی بستگان او تحت تاثیر قرار گیرند، مانند ضرر معنوی ناشی از توهین که ضرر مستقیم به زیان دیده اصلی و مخاطب توهین وارد می شود ولی بستگان او نیز تحت تاثیر قرار می گیرند، در این موارد فقط کسی که مخاطب توهین است می تواند خواهان جبران خسارت شود و دیگران که از شنیدن یا دیدن فعل موجب ضرر، آسیب معنوی به آنان وارد شده نمی توانند خواهان جبران خسارت معنوی شوند زیرا خسارت وارده بر آنان غیر مستقیم است مگر اینکه فعل زیانبار اشاره یا دلالت بر شخص آسیب دیده نیز بنماید که او نیز می تواند خواهان جبران خسارت وارده شود. بنابراین زیان دیده مستقیم یا مخاطب فعل زیانبار فقط می تواند خواهان جبران خسارت معنوی وارده شود و کسانی که به طور غیرمستقیم یا ضمنی به نوعی از فعل زیانبار متاثر شده اند، نمی توانند خواهان جبران خسارت معنوی شوند.

آیا حق جبران خسارت معنوی به ارث می رسد؟

در صورتی که زیان دیده خسارت معنوی، فوت نماید، آیا حق جبران خسارت معنوی او، مانند سایر حقوق مالی به ورثه منتقل می شود یا با فوت او جبران خسارت معنوی منتفی به انتفای موضوع می شود؟ در پاسخ باید گفت که به نظر می رسد آنچه مطابق تر با قواعد حقوقی است این می باشد که خسارت معنوی قابل وراثت نیست. زیرا هرچند اصل این است که میت هر حقی و مالی که در زمان حیات داشته، به ورثه منتقل می شود، ولی باید در نظر داشت که حق اقامه دعوی از حقوق مربوط به شخصیت است که قابل وراثت نیست. زیرا هر شخصی از آن متمتع است و آنچه قابل وراثت است، حقوق مالی یا اموال میت است.

روش جبران زیان معنوی

آیا خسارت معنوی قابل مطالبه است؟ در مورد شیوه جبران ضرر معنوی در میان صاحب نظران اختلاف است. با این حال باید گفت که در لزوم جبران خسارت معنوی نباید تردید نمود و اختلافات موجود را باید حمل بر روش جبران نمود و الا اصل لزوم جبران خسارت قابل انکار یا تردید نیست. در مورد شیوه جبران خسارت معنوی باید به گونه ای عمل شود که عرفاً مفهوم جبران صدق نماید. برای اینکه عرفاً جبران خسارت معنوی صدق کند می توان دو فرض را از همدیگر تفکیک نمود:

1- زیان معنوی صِرف

ممکن است فعل زیانبار ایجاد خسارت معنوی صِرف نماید و هیچ گونه عواقب مالی را برای زیان دیده نداشته باشد. در این موارد باید از روش معنوی برای جبران خسارت استفاده نمود و دادن مال به عنوان جبران خسارت، عرفاً صدق جبران نمی نماید. مثلا اگر عمل زیانبار عبارت از توهین به زیان دیده است، می توان با الزام انجام دهنده به عذرخواهی از زیان دیده یا اعاده حیثیت از طریق مناسب مانند شفاهی یا حضوری یا درج و انتشار آن در جراید و روزنامه ها، چنین ضرری را جبران نمود و عذرخواهی از زیان دیده عرفاً جبران ضرر محسوب می شود. به همین دلیل در ماده 2 قانون مسئولیت مدنی مقرر شده است: «در موردی که عمل وارد کننده زیان موجب خسارت مادی یا معنوی زیان دیده شده باشد، دادگاه پس از رسیدگی و ثبوت امر، او را به جبران خسارت مزبور محکوم می نماید و چنانچه عمل وارد کننده زیاد موجب یکی از خسارات مزبور باشد، دادگاه او را به جبران همان نوع خسارتی که وارد نموده محکوم خواهد نمود».

بنابراین در مواردی که بر اثر فعل زیانبار، زیان معنوی صرف به زیان دیده وارد شده است، باید مطابق تبصره 1 ماده 14 قانون آیین دادرسی کیفری مصوب 1392 جبران خسارت به روش معنوی انجام شود، به گونه ای که عرفاً مفهوم جبران صدق نماید و نمی توان حکم به پرداخت مال کرد.

2- ضرر معنوی دارای عواقب مالی

ممکن است فعل زیانبار برای زیان دیده ایجاد ضرر معنوی نماید ولی این ضرر معنوی، برای او عواقب مالی یا هزینه های مالی به دنبال داشته باشد، مثلا بر اثر فعل زیانبار، زیان دیده دچار افسردگی شود و پزشکان برای درمان آن سفرهای تفریحی را برای زیان دیده ضروری بدانند یا بر اثر افسردگی یا ناراحتی عصبی ناشی از فعل زیانبار، زیان دیده از انجام کار یا استفاده از نیروی کار خویش محروم گردد. در این موارد هر چند فعل زیانبار، زیان معنوی را به زیان دیده وارد کرده است ولی این زیان معنوی، چون هزینه های مالی یا خسارت مالی را برای او در پی داشته است، باید به او حق داد تا خواهان جبران خسارت مزبور نیز بشود که در نتیجه ضرر معنوی به او وارد شده است. در نتیجه ضرر معنوی به دلیل لزوم سنخیت عرفی بین ضرر وارده و روش جبران آن، باید از طریق معنوی جبران شود ولی اگر ضرر معنوی، هزینه های مالی یا خسارتی را برای زیان دیده ببار آورد، باید این خسارت نیز از طریق مادی جبران شود.