مالکیت مافی الذمه چیست؟ در این مطلب از سایت حقوق گستر به موضوع مالکیت ما فی الذمه پرداخته شده است. مالکيت ما في‌الذمه، از جمله اسباب سقوط تعهدات است که در آن دو عنوان داين (طلبکار) و مديون در يک شخص جمع شده و به نوعي اتحاد دو وصف در يک شخص است. اين اتحاد، قهري است و سقوط تعهد را نيز در پي دارد. ماده ۲۶۴ قانون مدني، به مبحث سقوط تعهدات پرداخته است که بر اساس آن، «تعهدات به يکي از طرق ذيل ساقط مي‌شود:
۱- به وسيله وفاي به عهد.
۲- به وسيله اقاله.
۳- به وسيله ابراء.
۴- به وسيله تبديل تعهد.
۵- به وسيله تهاتر.
۶- به وسيله مالکیت مافی الذمه»
ماده ۳۰۰ قانون مدني نيز در خصوص مالکیت مافی الذمه تصريح مي‌کند که «اگر مديون، مالک مافيالذمه خود (آنچه پرداخت و اداي آن بر عهده او است) شود، ذمه او بري مي‌شود، مثل اينکه اگر کسي به مورث خود مديون باشد، پس از فوت مورث، دين او به نسبت سهم‌الارث ساقط مي‌شود». گاهي مالکيت ما في الذمه، به صورت اختياري و با قرارداد حاصل مي‌شود؛ مانند اينکه طلبکاري، بدهي مديون را ببخشد. در اين صورت متهب (هبه شونده) طلبکار خويش مي‌شود.
ماهيت مالکیت مافی الذمه
مالکیت مافی الذمه عبارت است از اينکه بر اثر فوت يکي از دو شخصي که بين آنها رابطه تعهد موجود است، دين يا طلب او به سبب وراثت يا وصايت به شخصي که طرف دوم تعهد است (مديون) انتقال پيدا کند يا اينکه طلبي به اراده طلبکار به بدهکار منتقل شود. به عنوان مثال، شخصي به پدر خود مبلغي بدهکار است و قبل از اداي دين مزبور، پدر فوت کند. در اين صورت مديون که پسر متوفي است، وارث متوفي خواهد بود و از اموال او و از جمله مبلغ مورد نظر ارث مي‌برد. در نتيجه پسر به پدر به دليل ديني که داشته، مديون بوده و به دليل وراثت، طلبکار از همان دين مي‌شود. در نهايت اينکه چون شخص نمي‌تواند به خود مديون و از خود طلبکار باشد، در نتيجه دين ساقط مي‌شود. هر گاه پسر، وارث منحصر پدر باشد، تمام تعهدات به علت مالکیت مافی الذمه ساقط و در غير اين صورت تعهد به نسبت سهم‌الارث او از اموال مورث ساقط خواهد شد. براي آن که تعهد به وسيله مالکيت ما في‌الذمه ساقط شود، لازم است که دين مورد بازداشت قرار نگرفته باشد. بنابراين چنانچه در مثال فوق طلب متوفي نزد پسرش بازداشت شده باشد، با فوت او تعهدي ساقط نمي‌شود زيرا طلب مزبور متعلق حق طلبکار قرار گرفته و قبل از اداي اين طلب، در مالکيت فرزند داخل نمي‌شود. اين وضعيت را مي‌توان توسعه داد و چنانچه متوفي طلبکاران ديگري داشته باشد، نمي‌توان حکم به سقوط تعهد داد. به اين دليل که اموال در ملکيت وارث استقرار نيافته و دليل آن اين است که ابتدا از ماترک بايد ديون تأديه شود.
اسباب تحقق مالکیت مافی الذمه
1- تعهدي بين دو شخص وجود داشته باشد.
2- تعهد به دليلي از دلايل منتقل شود.
3- مالي که منتقل مي‌شود، مورد بازداشت قرار نگرفته باشد.
4- مال مورد تعهد، طلبکاران ديگري نداشته باشد.
نکاتی درباره مالکیت مافی الذمه
در مورد مالکیت مافی الذمه ممکن است مالکيت فقط براي شخصي که مديون بوده، محقق شود و در اين صورت نيز باعث سقوط تعهد مي‌شود. در مثال مديون بودن فرزند به پدر، اگر وراث متعدد باشند، در صورتي فوت پدر موجب اسقاط تعهد مي‌شود که سهم‌الارث فرزند، برابر يا بيشتر از دين مفروض به پدر باشد. حال آن که اگر سهم‌الارث فرزند کمتر از آن مبلغي باشد که به پدر مديون بوده است، در اين حالت با پرداخت ما‌به التفاوت به وراث تعهد ساقط مي‌شود.
از تعاريف ارايه شده درباره مالکيت مافيالذمه، نتايج ذيل حاصل می شود:
1- اتحاد داين و مديون در يک شخص؛ يعني يک شخص واحد دو وصف بدهکار و بستانکار را جمع کند.
2- به وجهي از وجوه، مال مورد قرارداد به طرف بدهکار تعهد انتقال يابد؛ به نحوي که در ملکيت او در آيد؛ چون گاهي ممکن است مال در قبض فردي واقع شود اما براي وي مالکيتی ايجاد نمي‌کند؛ از قبيل مالي که به نحو امانی در قبض شخص است اما برای وی مالکيتی ايجاد نمی کند.
مالکیت مافی الذمه چیست؟