عده چیست و چه انواعی دارد؟

عده چیست و چه انواعی دارد؟ بنابر ماده 1150 قانون مدنی (عده عبارت است از مدتی که تا انقضای آن زنی که عقد نکاح او منحل شده است نمی تواند شوهر دیگر اختیار کند). عده در اصطلاح فقهی نیز عبارت است از مدتی که زن آزاد پس از جدایی از شوهر یا کسی که اشتباها با او نزدیکی کرده، در حالت انتظار است؛ حال فرق نمی کند علت جدایی طلاق باشد یا فسخ نکاح یا موت یا بذل مدت و یا انقضای آن. علت نگه داشتن عده برای زنی که رابطه زوجیت او منحل شده، جلوگیری از اختلاط نسب. از تعریفی که برای عده شد، معلوم گردید که نزدیکی ناشی از زنا عده ندارد، هرچند حامله باشد؛ ولی وطی به شبهه عده دارد؛ خواه شوهر داشته باشد یا خیر و خواه شبهه طرفینی باشد یا فقط از طرف واطی.

مدت عده طلاق و فسخ در زن حائل

ماده 1151 قانون مدنی: «عده طلاق و عده فسخ نکاح سه طُهر است؛ مگر اینکه زن با اقتضای سن، عادت زنانگی نبیند که در این صورت عده او سه ماه است». در مورد این ماده لازم است مطالب زیر بیان شود:

1) دماء ثلاثه

از زنان سه نوع خون خارج می شود که در فقه به «دماء ثلاثه» مشهور است و هریک از آنها دارای احکام جداگانه ای است که عبارتند از:

الف) نفاس: خونی است که هنگام وضع حمل بلافاصله و یا اندکی پس از آن از زن خارج می شود و چنانچه زن معتاده باشد، تعداد ایام نفاس او به اندازه ایام حیض خواهد بود. خون نفاس حداقل ندارد و از این جهت با حیض تفاوت دارد.

ب) استحاضه: خونی است که صفات خون حیض را ندارد و رنگش مایل به زردی و رقیق تر از خون حیض است و به آرامی دفع می شود.

ج) حیض: به طور طبیعی، زنان از سن بلوغ تا قبل از رسیدن به یائسگی، هر از گاهی، چند روز متوالی از آنها خون مخصوصی دفع می شود که به خون حیض مرسوم است و زنان را در آن ایام حائض می گویند. خون حیض غالبا سیاه است و با سوزش و گرمی خاصی دفع می شود و در شریعت اسلام، احکام و آثار مختلف عبادی و حقوقی بر آن مترتب است؛ از جمله اینکه زنان در ایام حیض نماز نمی خوانند، روزه نمی گیرند، وارد مسجد نباید بشوند و نزدیکی و مقاربت با آنان در این ایام ممنوع است و وقوع طلاق باطل است.

حداقل زمان ابتلا زنان به حیض، سه روز و حداکثر آن ده روز است. حالتی را که زن در حال حیض نیست «ایام طهر» (دوران پاکی) می نامند. حداقل حالت طهر ده روز و اکثر آن نامحدود است؛ بنابراین ممکن است بعضی از زنان در ظرف یک ماه دوبار حیض ببینند و نیز ممکن است در ظرف دو ماه یا بیشتر فقط یک بار خون ببینند.

2) یائسگی – سن بلوغ و یائسگی

به زنی که از نظر سنی به حدی رسیده باشد که به طور طبیعی دیگر حائض نشود و از حامله شدن هم مایوس باشد، یائسه و به چنین حالتی «یائسگی» گویند. در شریعت اسلام، آغاز سن بلوع زنان، 9 سالگی تعیین شده و در این خصوص میان فقها اختلاف نظر قابل توجهی وجود ندارد؛ ولی در خصوص تعیین میزان دقیق سن یائسگی اختلاف نظر زیاد است. بعضی پنجاه سالکی و پاره ای شصت سالگی را معین کرده اند.

3) پاکداران و ماهداران

زنان حائل (غیر آبستن) به دو دسته تقسیم می شوند:

الف) زنانی که عادت زنانگی به طور منظم می بینند. این دسته در اصطلاح فقها «مستقیمه الحیض» نامیده می شوند. مدت عده آنان سه طُهر (پاکی) است. در فارسی به این دسته از افراد «پاکداران» گفته می شود.

ب) زنانی که با وجود اقتضای سن (قبل از سن یائسگی) خون حیض نمی بینند. این جریان ممکن است معلول طبیعت خاص آنان باشد که دیرتر از سن معمولی عادت زنانگیشان آغاز می شود و یا ممکن است به علت بیماری و یا شیر دادن طفل، حائض نشوند. عده طلاق و فسخ نکاح در این دسته از زنان با انقضای سه ماه است و آنان را در فقه «ذوات الشهور» و در فارسی «ماهداران» می نامند.

توصیه می شود مطلب زیر را نیز مطالعه کنید:

تدلیس در ازدواج و مجازات آن

عده در نکاح منقطع

ماده 1152 قانون مدنی مقرر می دارد: «عده فسخ نکاح  بذل مدت و انقضای آن در مورد نکاح منقطع در غیرحامل دو طهر است؛ مگر اینکه زن با اقتضای سن، عادت زنانگی نبیند که در این صورت 45 روز است».  در نکاح منقطع، فسخ نکاح و بذل مدت و انقضای آن، همانند طلاق در نکاح دائم، موجب عده است؛ ولی عده آن با طلاق تفاوت دارد و شرح آن به قرار زیر است:

الف) زوجه منقطعه چنانچه صغیره یا غیرمدخوله و یا یائسه باشد نگاه داشتن عده بر وی واجب نیست.

ب) بر زوجه منقطعه کبیره مدخوله چنانچه حامله باشد، مدت عده تا وضع حمل است.

ج) زوجه منقطعه غیر حامله اگر ذات الاقراء نباشد (یعنی علی رغم آنکه در سن قاعدگی است حیض نمی شود) عده او 45 روز است.

د) زوجه منقطعه غیرحامله اگر ذات الاقراء باشد در مورد عده او اختلاف نظر بسیاری در میان فقها وجود دارد؛ ولی قانون مدنی به پیروی از نظر غیرمشهور عده را دو طهر تعیین کرده است.

عده زن حامله

ماده 1153 قانون مدنی مقرر می دارد: «عده طلاق و فسخ نکاح و بذل مدت و انقضای آن در مورد زن حامله تا وضع حمل است». هرگاه زنی حامله باشد و شوهرش او را طلاق دهد و یا در منقطعه، مدت او را بذل نماید و یا منقضی گردد، عده وی به وضع حمل است؛ خواه زایمان طبیعی صورت گیرد یا آنکه طفل به صورت علقه و مضغه خارج شود؛ به هرحال با خروج حمل عده سپری می گردد.

حمل باید مشروع باشد: آنچه در عده زن حامله گفته شد، مربوط به زنی است که از طریق مشروع (از طریق ازدواج یا وطی به شبهه) حامله شده باشد و چنانچه از طریق زنا حامله باشد، احکام فوق مطلقا بر وی بار نخواهد شد. بنابراین هرگاه زنی پس از حامله شدن از زنا، شوهرش او را طلاق دهد، یا آنکه پس از طلاق، در حین گذراندن عده، از زنا حامله شود، عده وی همانند زنان غیرباردار به سه طهر (در ذات الاقراء) یا سه ماه (در ذات الشهور) خواهد بود و با انقضای مدت مزبور می تواند شوهر کند؛ هرچند وضع حمل نگرده باشد.

عده وفات

ماده 1154 قانون مدنی مقرر می دارد: «عده وفات چه در دائم و چه در منقطع، در هر حال چهارماه و ده روز است؛ مگر اینکه زن حامله باشد، که در این صورت عده وفات تا موقع وضع حمل است؛ مشروط بر اینکه فاصله بین فوت شوهر و وضع حمل از چهارماه و ده روز بیشتر باشد و الا مدت عده همان چهار ماه و ده روز خواهد بود». زنی که شوهرش وفات می کند، خواه دائم و خواه منقطع، چنانچه حامله نباشد بر وی واجب است که به مدت چهار ماه و ده روز عده نگاه دارد. در عده وفات فرقی میان مدخوله و غیرمدخوله وجود ندارد.

حکم عده غیرمدخوله و یائسه

مطابق ماده 115 قانون مدنی: «زنی که بین او و شوهرش نزدیکی واقع نشده و همچنین زن یائسه، نه عده طلاق دارد و نه عده فسخ نکاح، ولی عده وفات در هر دو مورد باید رعایت شود». این ماده حاوی مطالب زیر است:

الف) بر زوجه غیرمدخوله نگاه داشتن عده طلاق و فسخ نکاح واجب نیست.

ب) زنی که به سن یائسگی می رسد عده طلاق ندارد.

ج) عده وفات در تمامی حالات واجب است و هیچ چیز رافع آن نیست.

عده زوجه مفقودالاثر

مطابق ماده 1156 قانون مدنی: «زنی که شوهر او غایب مفقودالاثر بوده و حاکم او را طلاق داده باشد، باید از تاریخ طلاق، عده وفات نگاه دارد».

عده نزدیکی به شبهه

عده چیست و چه انواعی دارد؟ ماده 1157 قانون مدنی مقرر می دارد: «زنی که به شبهه با کسی نزدیکی کند باید عده طلاق نگاه دارد». قبلا گفته شد که یکی از موجبات عده، وطی به شبهه است؛ خواه زن دارای شوهر باشد و خواه بی شوهر؛ یعنی چنانچه مردی به اشتباه با زن اجنبیه نزدیکی کند، اگر بی شوهر است تا قبل از انقضای مدت عده طلاق، نمی تواند به دیگری شوهر کند؛ ولی به نظر بسیاری از فقها با واطی قبل از انقضای مدت مزبور می تواند ازدواج کند؛ و اگر شوهردار است بی تردید در مدت عده با شوهر خود نمی تواند نزدیکی کند.