دفتر ثبت تجارتی چیست؟ هر تاجری، اعم از شخص حقیقی یا حقوقی، موظف است یک سلسله تعهداتی را که به فعالیت تجاری، یعنی حرفه او مربوط می شود رعایت کند. قانون گذار به دو منظور تاجر را به انجام دادن این تعهدات ملزم کرده است: «1) حفظ حقوق اشخاص ثالث 2) تسهیل کنترل فعالیت تاجر به وسیله مقامات رسمی». آنچه در حال حاضر قانون تجارت بر عهده تاجر گذاشته دو چیز است: ثبت نام خود در دفتر ثبت تجارتی و حفظ دفاتر تجارتی.
ثبت نام تاجر در دفتر ثبت تجارتی
مقررات حاکم بر ثبت نام تاجر در دفتر ثبت تجارتی در مواد 16 تا 19 قانون تجارت و نیز در آیین نامه دفتر ثبت تجارتی مصوب 1325 پیش بینی شده است. با توجه به ماده 16 قانون تجارت و ماده 1 آیین نامه دفتر ثبت تجارتی، هر بازرگان حقیقی و بنگاه بازرگانی یا شرکت بازرگانی، اعم از ایرانی و خارجی، در هر محلی که اداره یا دایره یا شعبه ثبت تشکیل شده یا می شود باید نام خود را در دفتر ثبت تجارتی ای که تاسیس شده است به ثبت برساند؛ بدین ترتیب، هر کس در ایران به شغل تجارت مبادرت ورزد باید نامش را در محلی که مشغول فعالیت است به ثبت برساند.
بیشتر بخوانید:
طرز نگهداری دفتر ثبت تجارتی
نگهداری دفتر ثبت تجارتی در تهران بر عهده دایره ثبت شرکت ها و در شهرستان ها بر عهده ادارات ثبت است (ماده 12 آیین نامه مذکور). دفتر مزبور در محل هایی که وزارت دادگستری مقتصی بداند تاسیس می شود. چه اشخاصی باید نام خود را در این دفتر ثبت کنند؟ به موجب ماده 2 آیین نامه دفتر ثبت تجارتی: «کلیه بازرگانان و بنگاه های بازرگانی و شرکت های تجارتی ایرانی و خارجی که مرکز اصلی آنها یا تجارتخانه آنها در ایران بوده و یا اینکه در خارجه باشد، ولی در ایران شعبه یا شعبی دارند باید نام خود را طبق مقررات این آیین نامه در دفتر مذکور در ماده 1 به ثبت برسانند».
تشریفات ثبت
در آیین نامه دفتر ثبت تجارتی برای ثبت صحیح نام تجار در دفاتر مذکور مقررات ویژه ای پیش بینی شده که بدین شرح است:
1) تسلیم اظهارنامه: اشخاص مشمول ثبت نام در دفتر ثبت تجارتی باید، بر حسب مورد، ظرف یک ماه از تاریخ شروع به کار یا تاسیس، اظهارنامه خود را برای ثبت نام به ثبت محل تسلیم کنند (ماده 4 آیین نامه). اظهارنامه باید در سه نسخه روی نمونه های چاپی مخصوص که از متصدی دفتر ثبت تجارتی محل گرفته می شود تنظیم و به همان دفتر تسلیم گردد و رسید گرفته شود (ماده 5 آیین نامه).
در ماده 6 آیین نامه نکاتی که متقاضی باید در اظهارنامه قید کند بدین ترتیب ذکر شده است: 1. نام و نام خانوادگی بازرگن و رئیس بنگاه و مدیران شرکت و اسم تجارتخانه یا بنگاه یا شرکت؛ 2. تاریخ و محل تولد و شماره شناسنامه و محل صدور آن؛ 3. تابعیت اصلی و تابعیت فعلی، و در صورتی که تاجر تابعیت دیگری را تحصیل نموده باشد، تاریخ و طرز تحصیل تابعیت ثانوی؛ 4. تاریخ ورود به ایران و شماره و محل صدور پروانه اقامت (اگر اظهارکننده تبعه خارج باشد)؛ 5. محل اقامت شخصی، محل تجارتخانه یا بنگاه (نشانی کامل)، و محل مرکز اصلی شرکت و شعبات آن؛ 6. میزان سرمایه در شرکت های تجارتی؛ 7. شماره ثبت منگنه و پلمپ دفاتر تجارتی که به موجب مواد 6 و 12 قانون تجارت به عمل آمده است؛ 8. شماره تلفن، عنوان تلگرافی، کتاب رمز تجارتی (اگر داشته باشد)؛ 9. رشته تجارت (داخلی یا خارجی یا هر دو)؛ 10. قید شماره ثبت علائم تجارتی (چناچه داشته باشد).
علاوه بر این، در تبصره 1 ماده 6 آیین نامه مذکور مقرر شده است اظهارکننده هایی که به تجارت خارجی اشتغال دارند باید قید کنند که وارد کننده اند یا صادر کننده یا حق العمل کار یا هر سه و حتی الامکان باید ارقام کالاهای عمده ای که اختصاصاً صادر یا وارد می کنند معین گردد. در صورتی که اظهارکننده منحصراً به معاملات داخلی اشتغال دارد باید نوع معاملات و ارقام کالاهایی که معمولا مورد معامله است تعیین شود (تبصره 2 ماده6 آیین نامه).
2) کنترل اظهارنامه و ثبت آن به وسیله متصدی ثبت: طبق ماده 7 آیین نامه مذکور: «متصدی دفتر ثبت تجارتی مکلف است مفاد اظهارنامه را ظرف ده روز در دفتر خود ثبت و ذیل هر سه نسخه شماره ثبت و تاریخ و اسم دفتر ثبت تجارتی محل را قید و یک نسخه را با تصدیق به اینکه اظهارنامه مزبور ثبت شده است امضا و مهر نموده به اظهار کننده تسلیم نماید و نسخه دیگر را به وزارت بازرگانی ارسال دارد».
سوالی که در این حالت مطرح می شود این است که آیا متصدی دفتر ثبت تجارتی، حق کنترل مطابقت موارد مندرج در اظهارنامه با ملاک احتمالی منضم به آن را دارد یا خیر و آیا حق دارد که به تشخیص خود چنان که کسی شرایط لازم برای تاجر شدن را ندارد از ثبت نام او در دفتر تجارتی خودداری کند؟
در پاسخ باید گفت به نظر می رسد که اختیار متصدی دفتر ثبت محدود به کنترل مدارک ارائه شده متقاضی است، از این لحاظ که با نکات مندرج در اظهارنامه، که باید مطابق ماده 6 آیین نامه تنظیم شود، تطبیق می کند یا خیر؛ برای مثال اگر کسی دارای تابعیت بیگانه باشد، باید پروانه اقامت خود را ضمیمه اظهارنامه کند و اگر چنین مدرکی پیوست نباشد، متصدی دفتر ثبت حق دارد آن را مطالبه کند و در صورت عدم ارائه می تواند درخواست او را رد کند. در خصوص برخی از موارد مندرج اظهارنامه موضوع ماده 6 آیین نامه احراز به وسیله متصدی دفتر ثبت ضرورت ندارد؛ برای مثال در بند 6 ماده اخیر قید شده است که در اظهارنامه باید در مورد شرکت های تجارتی میزان سرمایه قید شود. متصدی دفتر ثبت نه حق دارد و نه تکلیف دارد که از متقاضی بخواهد در این مورد که شرکت دارای سرمایه ای به میزان اعلام شده در اظهارنامه هست یا خیر دلیل ارائه دهد. این امر در مورد احراز صحت محل اقامت شخصی تاجر یا محل تجارتخانه و یا محل مرکز اصلی شرکت نیز صدق می کند (بند 5 ماده 6 آیین نامه).
سوال: هرگاه متصدی دفتر ثبت به هر دلیلی (موجه یا غیرموجه)، از ثبت نام تاجر متقاضی خودداری کند، متقاضی به چه مرجعی می تواند اعتراض کند؟ باید گفت در صورت عدم توجه به تقاضای متقاضی ثبت یا رد تقاضای او، متقاضی می تواند به دیوان عدالت اداری مراجعه و الزام اداره ثبت مربوط را به ثبت خود تقاضا کند، ضمن اینکه می تواند از متصدی دفتر ثبت نیز به بخش تخلف انتظامی شکایت کند.
3) ثبت تغییرات بعدی که در وضعیت حرفه ای تاجر ایجاد می شود: هر نوع تغییری که در هریک از بند های ماده 6 آیین نامه مذکور پس از ثبت اظهارنامه به عمل آید، باید در دفتر ثبت تجارتی قید و مراتب به وزارت بازرگانی اعلام شود. آیین نامه در خصوص مدت زمانی که تاجر باید این تغییرات را به متصدی دفتر ثبت اطلاع دهد، ساکت است ولی این مدت در حقوق فرانسه یک ماه است. البته مطابق قسمت اول ماده 9 آیین نامه در صورت فوت مدیر شرکت یا شخص بازرگان یا رئیس بنگاه، قائم مقام وی باید فوت او را ظرف مهلت شش ماه از تاریخ فوت به دفتر ثبت تجارتی مربوط اطلاع دهد.
4) اعلام ثبت تاجر به عموم: قانونگذار ایران تکلیف نکرده است که مراتب ثبت نام تاجر در دفتر ثبت تجارتی باید در روزنامه رسمی یا محلی یا کثیر الانتشار آگهی شود. این امر بیانگر آن است که معرفی تاجر به اشخاص ثالث به نحو وسیع موردنظر قانون گذار نبوده است، بلکه کافی است مقامات دولتی مربوط بتوانند از وجود تاجر آگاهی پیدا کنند.
5) تسلیم اطلاعات مندرج در دفتر به اشخاص ثالث: آیا شخص ثالث می توانند اطلاعات راجع به دفتر ثبت تجارتی یک تاجر را مطالبه کنند؟ به نظر می رسد چون اطلاعاتی که در دفتر ثبت تجارتی قید می شود موارد مذکور در ماده 6 آیین نامه دفتر ثبت تجارتی است و هیچ کدام از مصادیق اسرار تجاری تلقی نمی شود باید به اشخاص ثالث حق داد که بتوانند اطلاعات مزبور را از متصدی دفتر ثبت تجارتی مربوط مطالبه کنند.
6) ضمانت اجرای عدم ثبت نام در دفتر ثبت تجارتی: کلیه اشخاصی که در محلی به شغل تجارت اشتغال دارند که در آنجا دفتر ثبت تجارتی تاسیس شده است، باید نام خود را در دفتر مزبور به ثبت برسانند، والا به جزای نقدی از دویست تا دو هزار ریال محکوم خواهند شد (ماده 16 آیین نامه). مهلت ثبت نام تاجر یک ماه از تاریخ شروع به کار یا تاسیس موسسه تجاری است (ماده 4 آیین نامه).
اثر ثبت یا عدم ثبت نام شخص در تاجر تلقی شدن او
دفتر ثبت تجارتی چیست؟ – کسی که عملیات موضوع ماده 2 قانون تجارت را شغل معمولی خود قرار داده تاجر تلقی می شود، حتی اگر نام خود را در دفتر ثبت تجارتی به ثبت نرسانده باشد؛ بنابراین، برای آنکه کسی تاجر تلقی شود، لازم نیست نامش در دفتر مزبور به ثبت برسد. حال سوالی که مطرح می شود این است که، آیا اگر نام کسی در دفتر ثبت تجارتی به ثبت رسیده باشد، تاجر تلقی می شود، در حالی که عملا به تجارت نمی پردازد؟ به بیان دیگر آیا ثبت نام شخص در دفتر ثبت تجارتی اماره تاجر بودن او هست یا خیر؟ فرض کنیم کسانی از شخص (الف) طلب دارند و می خواهند تقاضای ورشکستگی او را طبق ماده 412 قانون تجارت، تقدیم دادگاه کنند. آنان در ادعای خود اظهار می کنند که چون شخص (الف) نام خود را در دفتر ثبت تجارتی ثبت کرده است تاجر تلقی می شود. آیا به صرف واقعیت این امر، دادگاه باید شخص (الف) را تاجر تلقی کند یا متقاضیان حکم ورشکستگی باید دلیل اقامه کنند که شخص (الف) در عمل به تجارت می پردازد؟
به نظر می رسد که، اگرچه ثبت نام شخص در دفتر ثبت تجارتی اماره بر تاجر بودن اوست، این اماره از مصادیق اماره قضایی است، نه قانونی؛ زیرا قانون گذار ایران در هیچ قانونی ثبت نام در دفتر تجارتی را اماره تاجر بودن تلقی نکرده است؛ در حالی که اماره قانونی به اوضاع و احوالی گفته می شود که به حکم قانون دلیل بر امری شناخته می شود (ماده 1322 قانون مدنی)؛ در نتیجه در هر مورد قاضی باید این اوضاع و احوال (ثبت نام تاجر در دفتر ثبت تجارتی) را بسنجد و بر اساس ادراک خود اعلام کند که شخص تاجر است یا خیر. نتیجه اماره مزبور، چه اماره قانونی تلقی شود، چه قضایی، این است که کسی که به آن متوسل می شود برای اثبات ادعای خود مبنی بر تاجر بودن طرف مقابل به آوردن دلیل نیاز ندارد؛ برای مثال در دعوی علیه تاجر، خواهان برای اثبات تاجر بودن خوانده می تواند فقط به ثبت نام او در دفتر ثبت تجارتی استناد کند و ملزم نیست که مثلا به شهاد شهود نیز متوسل شود. در مقابل هرگاه کسی که تاجر معرفی می شود بتواند دلیلی (چون شهادت شهود) بیاورد که اگر چه نام خود را در دفتر ثبت تجارتی ثبت کرده است، در حقیقت تاجر نیست، قاضی می تواند دلیل او را بپذیرد و دلیل او اماره مزبور را از بین خواهد برد؛ چه همان طور که گفته اند، اماره در مقابل دلیل تاب مقاومت ندارد.
اثر ثبت نام شرکت های تجاری در ایجاد شخصیت حقوقی آنها
در حقوق ایران، ثبت نام شرکت در دفتر ثبت تجارتی موجد شخصیت شرکت نیست، بلکه تشکیل هر شرکتی بسته به مورد (تضامنی، نسبی، با مسئولیت محدود و سهامی عام و خاص) در زمان خاصی تحقق پیدا می کند که در قانون تجارت یا لایحه قانونی 1347 راجع به شرکت های سهامی عام و خاص پیش بینی شده است. برای آنکه شرکت تجاری شخصیت حقوقی پیدا کند لازم نیست در دفتر ثبت شرکت ها به ثبت برسد. دفتر مزبور دفتری متفاوت با دفتر ثبت تجارتی و خاص شرکت های تجاری است.
دفتر ثبت تجارتی چیست؟ دفتر ثبت تجارتی چیست؟ دفتر ثبت تجارتی چیست؟ دفتر ثبت تجارتی چیست؟
